สำนวน ตกเป็นเบี้ยล่าง ใช้ในการเปรียบเปรยถึง สภาวะการตกเป็นรอง เสียเปรียบ โดยถูกเอารัดเอาเปรียบจากคนอื่น การถูกเอารัดเอาเปรียบนั้นเป็นการถูกกระทำที่ จำยอมหรือจำใจ ไม่สามารถที่จะแก้ไขอะไรได้ เมื่อยอมตกเป็นเบี้ยล่างแล้ว ก็จำเป็นที่จะต้องยอมรับสภาพเช่นนั้นอยู่ต่อไป
ที่มาของสำนวน ตกเป็นเบี้ยล่าง สำนวน เบี้ยล่าง และ เบี้ยบน มีที่มาจากการเล่นหมากรุก. เบี้ยล่าง หรือ เบี้ยคว่ำ เป็นตัวเบี้ยที่อยู่ในแดนของผู้เล่น ซึ่งเรียกว่าด้านล่างของกระดาน เบี้ยที่อยู่ด้านล่างของกระดานจะเดินไปข้างหน้าได้เพียงอย่างเดียว ต่อเมื่อข้ามเข้าไปในแดนของฝั่งตรงข้ามซึ่งเรียกว่าด้านบนของกระดาน จะหงายตัวเบี้ย เบี้ยที่อยู่ในฝั่งตรงข้ามนั้นจึงเรียกว่า เบี้ยบน หรือ เบี้ยหงาย. เบี้ยบนสามารถเดินหน้าและถอยหลังในแนวทะแยง จึงมีฐานะเทียบเท่ากับเม็ด.
ดังนั้น ในการเล่นหมากรุก เบี้ยล่าง หรือ เบี้ยคว่ำ จึงเสียเปรียบและตกเป็นรอง เบี้ยบน หรือ เบี้ยหงาย. เมื่อนำมาใช้เป็นสำนวน ผู้ที่อยู่ใต้อำนาจ ต้องเสียเปรียบหรือเป็นรองเขา เปรียบเป็นเบี้ยล่าง ตรงข้ามกับผู้ที่มีอำนาจเหนือกว่า ได้เปรียบ และเป็นต่อผู้อื่น เปรียบเป็นเบี้ยบน เช่น เราไม่ควรปล่อยให้ชาวนาและชาวสวนตกเป็นเบี้ยล่างของพ่อค้าคนกลาง.
- ตก หมายถึง (๖) ก. อยู่ในภาวะที่ไม่น่าพอใจ เช่น ตกทุกข์ ตกระกำลำบาก ตกยาก
- เป็น หมายถึง ก. คำกริยาสำหรับแสดงความสัมพันธ์ระหว่างคำกับคำเพื่อให้เห็นว่าคำหน้าและคำหลังมีภาวะ คือ ความมี ความเป็น เกี่ยวข้องกันอย่างไร เช่น ท่านเป็นเจ้า เขาเป็นนาย.
- เบี้ย หมายถึง น. ชื่อหอยทะเลกาบเดี่ยวหลายชนิดในวงศ์ Cypraeidae เปลือกแข็ง ผิวเป็นมัน หลังโค้งนูน ด้านท้องแบน ช่องเปลือกยาวและแคบ เป็นลำราง ตามขอบทั้ง ๒ ข้างเป็นรอยหยัก เรียกรวม ๆ ว่า หอยเบี้ย, เปลือกหอยเบี้ยที่ใช้เป็นเงินตราในสมัยก่อนมี ๒ ชนิด ได้แก่ ชนิด Cypraea moneta Linn. เรียก เบี้ยจั่นหรือเบี้ยจักจั่น ชนิด C. annulus Linn. เรียก เบี้ยแก้วหรือเบี้ยนาง มีอัตรา ๑๐๐ เบี้ย เป็น ๑ อัฐ คำว่า เบี้ย จึงเป็นคำเรียกแทนเงินติดมาจนทุกวันนี้ เช่น เบี้ยประชุม เบี้ยประกัน เบี้ยเลี้ยงชีพ.
- ล่าง หมายถึง ว. อยู่ในที่หรือฐานะตํ่ากว่าสิ่งที่อ้างถึง, ถัดไปข้างใต้ เช่น พื้นล่าง ชั้นล่าง ข้างล่าง อยู่ล่าง.
ตัวอย่างการใช้งาน สำนวน ตกเป็นเบี้ยล่าง ในประโยค
1. ทำงานกินเงินเดือนมันมั่นคงก็จริง แต่ชีวิตก็ต้อง ตกเป็นเบี้ยล่าง ให้เขาใช้ไม่ได้มีอิสระอย่างที่คิด2. ทุกวันนี้เกษตรกรต้อง ตกเป็นเบี้ยล่าง พ่อค้าคนกลาง ถูกกดราคาเพราะไม่สามารถเอาผลผลิตไปขายได้เอง
3. สายสมรต้องตกเป็นเบี้ยล่างของทรงจิตตลอดเวลา
4. อมรกุมความลับของมณีนุชไว้ จึงทำให้เธอตกเป็นเบี้ยล่างของอมร
5. “หนี้สิน” คือพันธนาการที่ตามมาจากการตกเป็นเบี้ยล่างยอมให้คนอื่นครอบงำด้วยความฟุ้งเฟ้อ ... ถ้าหากมันหมายถึงการที่จะต้องสูญเสียนิสัยประหยัดอดออมของเราไป ...
6. กฎหมายแรงงานต้องได้รับการแก้ไขโดยเร่งด่วน เพื่อป้องกันไม่ให้ประเทศไทยตกเป็นเบี้ยล่างถูกอ้างเพื่อจัดอันดับประเทศไทยให้อยู่ที่เดิมอีก
7. ทำงานที่ไม่สำคัญ ไม่ได้เกิดประโยชน์สูงสุด ยิ่งทำไปยิ่งไม่เห็นความหมายในงานนั้น ทำไปทำมา กลับอยู่ในสภาพงานล้นมือ ตกเป็นเบี้ยล่างของงานกับเวลา .
8. วันสตรีสากลหมายถึง "สิทธิสหประชาชาติผู้หญิงและสันติภาพนานาชาติ ... เพราะในอดีต ผู้หญิงต้องตกเป็นเบี้ยล่างผู้ชายมาตลอด การที่จะลุกมาปฏิวัติ หรือต่อต้าน
9. Underdog จะหมายถึงคนที่เสียเปรียบ คาดว่าจะแพ้ ดูตกเป็นเบี้ยล่างอยู่ตลอดเวลา หรือไม่เก่งเท่าคู่แข่งคนอื่นๆนั่นเอง.
10. ทวงเงินปั๊บ แล้วยังรีบส่งลูกน้องมารับเงินแปดล้านถึงบ้านทั้งที่ดึกมาก ... อิทธิวางสายอย่างสบายใจ ทิ้งให้อนิรุทธิ์อึดอัดคับแค้นใจที่ต้องตกเป็นเบี้ยล่างของอิทธิอย่างไม่สิ้นสุดสักที ... ลูกน้องผมยังอยู่ในห้องขัง” อิทธิหมายถึงไอ้พลสมุนมือขวาของเขานั่นเอง.
11. ที่คนในระดับรากหญ้ามักตกเป็นเบี้ยล่างของเศรษฐี นายทุนเงินกู้ ... ชี้ให้เห็นถึงความจำเป็นที่ต้องมีกลไกทางกฎหมายเพื่อสร้างความเป็นธรรม และแก้ไขปัญหาความเหลื่อมล้ำ ..
อ้างอิงข้อมูล : พจนานุกรม ฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.๒๕๕๔