หุงข้าว หมายถึง ก. เอาข้าวสารและน้ำใส่หม้อตั้งบนเตาไฟให้ร้อนจนเดือดแล้วปลงลงเช็ดน้ำ จากนั้นยกขึ้นดงบนเตาไฟจนสุก เรียกว่า หุงเช็ดน้ำ ถ้าเคี่ยวจนน้ำแห้งไปเองโดยไม่ต้องเช็ดน้ำ เรียกว่า หุงไม่ต้องเช็ดน้ำ, โดยปริยายหมายถึงลักษณะที่คล้ายคลึงเช่นนั้น เช่น หุงข้าวด้วยหม้อไฟฟ้า.
- ประชด หมายถึง ก. แกล้งทำให้เกินควรหรือพูดแดกดันเพราะความไม่พอใจ เช่น หุงข้าวประชดหมา ปิ้งปลาประชดแมว พูดประชด, ประชดประชัน ก็ว่า, ในกลอนใช้ว่า ประทยด หรือ ประเทียด ก็มี.
- หมา หมายถึง น. ชื่อสัตว์เลี้ยงลูกด้วยนมหลายชนิดหลายสกุล ในวงศ์ Canidae มีรูปร่างและสีสันแตกต่างกัน ลำตัวมีขนปกคลุม หัวอาจยาวและแหลม หรือกลมและสั้น มีเขี้ยว ๒ คู่ ตีนหน้ามี ๕ นิ้ว ตีนหลังมี ๔ นิ้ว ซ่อนเล็บไม่ได้ อวัยวะเพศของตัวผู้มีกระดูกอยู่ภายใน ๑ ชิ้น หางค่อนข้างยาว ที่ยังคงเป็นสัตว์ป่า เช่น หมาใน [Cuon alpinus (Pallas)] ที่เลี้ยงเป็นสัตว์บ้าน คือ ชนิด Canis familiaris (Linn.) บางพันธุ์สามารถนำมาฝึกหัดให้ช่วยงานของมนุษย์ได้ เช่นสุนัขสงครามหรือสุนัขตำรวจ.
- ปิ้งปลา หมายถึง ก. ทำให้สุกด้วยการวางไว้เหนือไฟ มักใช้แก่ของแห้ง โดยปรกติใช้เวลาน้อยกว่าย่าง เช่น ปิ้งข้าวเกรียบ ปิ้งเนื้อเค็ม ปิ้งปลาแห้ง.
- แมว หมายถึง น. ชื่อสัตว์เลี้ยงลูกด้วยนมชนิด Felis catus Linn. ในวงศ์ Felidae หัวกลมและสั้น มีเขี้ยว ๒ คู่ ขนยาวนุ่ม ตีนหน้ามี ๕ นิ้ว ตีนหลังมี ๔ นิ้ว ซ่อนเล็บได้ หางยาว สั้น หรือขอด มีหลายสี เช่น ดำ ขาว นํ้าตาล หรืออาจมีลายต่าง ๆ ส่วนใหญ่เลี้ยงไว้ตามบ้าน แมวไทยที่สวยงามและมีชื่อเสียงมากเช่น แมวสีสวาด แมววิเชียรมาศ
ที่มาของสำนวนนี้มาจากความจริงที่ว่า โดยทั่วไปแล้ว หมาชอบกินข้าว และแมวก็ชอบกินปลา ดังนั้น เมื่อหุงข้าวหรือปิ้งปลาให้ ทั้งหมาและแมวก็กินเสียจนอิ่มหนำสำราญ หาได้ทุกข์ได้ร้อนไม่ แต่คนหุงคนปิ้งกลับเสียทั้งข้าว และ ปลาให้หมาแมวโดยที่ไม่ได้อะไร นอกจากความสะใจ เปรียบได้กับคนเราเมื่อโกรธใครแล้วให้ในสิ่งที่ผู้นั้นขอเพื่อเป็นการประชดแดกดัน ก็เท่ากับเข้าทางเขา และผู้ที่เสียประโยชน์ก็คือตัวเราเอง เพราะไหนจะไม่หายโกรธแล้ว ยังต้องเสียของไปอีก เรียกว่าเป็นการประชดแดกดันอย่างไม่ถูกทาง และทำให้เสียหายเพิ่มขึ้น ดังเช่นคำประพันธ์จากสุภาษิตคำโคลงของสำนวน หุงข้าวประชดหมา ปิ้งปลาประชดแมว โบราณว่า โกรธคือโง่ โมโหคือบ้า ความโกรธนั้นทำให้เราขาดสติ และมักทำอะไรโดยที่ไม่ยั้งคิด ไม่คำนึงถึงสิ่งต่างๆที่จะมากระทบ หรือทำให้เสียผลประโยชน์ไป ดังนั้นเราควรทำอะไรต่างๆอย่างมีสติ ไม่โกรธ ไม่โง่นั่นเอง
ตัวอย่างการใช้งานสำนวน คำพังเพย หุงข้าวประชดหมา ปิ้งปลาประชดแมว
- หุงข้าวประชดหมา ปิ้งปลาประชดแมว : หมายความว่า การทำประชดหรือทำ แดกดันที่กลับเป็นผลร้ายแก่ตนเอง เพราะธรรมดาแมวชอบกินปลา ถ้ายิ่งปิ้งปลาให้แมวกินแบบประชดมาก ๆ .
- การเมือง ในสถานการณ์ที่เป็นจริง ณ วันนี้ไม่ต่างไปจากสุภาษิตที่ว่า “หุงข้าวประชดหมา ปิ้งปลาประชดแมว”. แกล้งทำให้กระทบผู้อื่น
- การแกล้งให้สิ่งของแก่ใครมากๆ เพื่อประชดที่ผู้นั้นอยากได้มาก ซึ่งกลับเป็นผลเสียแก่ตนเอง สำนวน นี้คือ “หุงข้าวประชดหมา ปิ้งปลาประชดแมว''
- รู้ไหม มะกัน ให้โรงงานในไทย ทำ สินค้าส่ง เขาปีละเท่าไหร่ อย่าหุงข้าวประชดหมา ปิ้งปลาประชดแมว รุ่นแม่รุ่นพ่อ เขาสอนไว้…
- “เปรียบเทียบในเชิงประชด” เช่น “โกรธหมาดำ ทำหมาแดง และหุงข้าวประชดหมา ปิ้งปลาประชดแมว” เป็นต้น. สำหรับคนเกาหลีนั้น เป็น “มนุษย์ปากจัด” .
- หุงข้าวประชดหมา ปิ้งปลาประชดแมว ตายประชดป่าช้า 3 ประการนี้ไม่ควรทำ” นี่คือวาทกรรมของนักปราชญ์ท่านหนึ่ง ถ้าจำไม่ผิดคือ ม.ร.ว.คึกฤทธิ์ ...
- มีความหมายว่า การทำประชดหรือแดกดันที่ผู้ทำรังแต่จะเสียประโยชน์ ตัวอย่างเช่น คุณยกสมบัติให้เขาไปแบบนี้ เหมือนหุงข้าวประชดหมา ปิ้งปลาประชดแมว
